Në shekullin 21 adoleshentët e moshës 14-18 përballen me një shumëllojshmëri informacionesh të cilat  para disa viteve do të ishin të paimagjinueshme. Ajo që këta adoleshentë arrijnë të përthithin formon mendimin, besimet, njohuritë si dhe sjelljen e tyre duke ndikuar mënyrën sesi ato do të operojnë apo kontribojnë në komunitet dhe në shoqëri.

Fakti që ekspozimi ndaj mediave, keqinformimi dhe Fake News janë probleme aktuale, është e rëndësishme që adoleshentët të jenë të vetëdijshëm për informacionet  me cilat përballen si dhe të kenë mundësi t’i kuptojnë dhe vlerësojnë ato nga ana kritike.

Në shekullin 21, Critical Media Literacy është një domosdoshmëri jo vetëm për mirëqenien e individëve, por dhe për krijimin e paqes, sigurisë publike dhe pjesëmarrjen demokratike.  Imagjino një të ri i cili  nuk arrin të bëjë dallimin ndërmjet një informacioni të vërtetë dhe një të rremë përsa i përket një këshille shëndetësore.

Shkrim-leximi kritik mediatik i njohur ndryshe si Critical Media Literacy  mund t’i japë mundësinë të rinjve për të qenë kontribues pozitiv në shoqërinë tonë. Ato mund të sfidojnë procesin e të mësuarit, mesazhet anti-sociale, bullizmin duke shërbyer në këtë mënyrë si agjentë për ndryshimin social.

Qëllimi kryesor është të ndihmojë adoleshentët të aftësohen në të menduarin kritik për të gjitha format mediatike me cilat ata përballen, t’i krijojë mundësi të rinjve  për të qenë të vetëdijshëm për interpretimin e asaj që shohin, dëgjojnë dhe lexojnë.

Kjo kurrikul është një qasje joformale edukative që zgjeron thelbin e shkrim-leximit duke përfshirë forma të ndryshme të komunikimit masiv dhe teknologjive të reja siç janë televizioni, mediat sociale dhe portalet online. Ai thellon potencialin e të menduarit kritik për të analizuar raportet ndërmjet mediave, audiencës dhe informacioneve.

Problemi me kulturën mediatike është që ajo mund të avancojë seksizmin, radikalizmin, etnocentrizmin, homofobinë dhe format tjera të paragjykimit. Kjo do të sjellë shpërndarje të keqinformimit, ideologjive problematike si dhe vlerave të cilat do të promovojnë qasjen dialektore.

Varësia e “verbër” në media dëmton pjesëmarrjen aktive të të rinjve dhe qytetarëve për të pyetur, për të sfiduar apo dhe korrigjuar padrejtësitë sociale. Prandaj është e rëndësishme që adoleshentët të jenë të aftë për të identifikuar këtë dinamikë, për të parë dhe lexuara informacioneve në mënyrë kritike, për të identifikuar, analizuar, për të gjykuar vlerën, autenticitetin dhe autoritetin e informacioneve me cilat përballen.

Përfundimisht, shkrim-leximi kritik mediatik inkurajon zhvillimin e kulturës pjesëmarrëse. Kultura pjesëmarrëse zhvillon komunikimin ndërmjet bashkëmoshatarëve ku ata mund të mësojnë nga njëri tjetri, pasuron shprehjet kulturore, zhvillon aftësitë për punë dhe fuqizon konceptet e shtetit.

Critical Media Literacy ofron burime për të interesuarit në aspektin e kërkimit, diskutimit, mendimit dhe shkrimit në mënyrë kritike. Synimi është që ju të bëheni kritik dhe të pavarur në pjesën e mendimeve si dhe agjentë të ndryshimeve sociale që dëshironi të shihni.

Gjithashtu, përvec disa përkufizimeve të punës, kurrikula ofron mundësi për të fituar dhe praktikuar mësimet.

Këtu do të gjeni “lojërat” dhe ushtrimet që mund t’i zhvilloni individualisht dhe në grup.

Ushtrimet përfshijnë:

• Lojërat me fjalë dhe bashkim të fotografive,
• Simulim dhe ushtrime për lexim,
• Fotografi,
• Kërkime online,
• Interpretimin e burimeve dhe informacioneve të tipit:  tekst, vizuale dhe sasiore

Të menduarit kritik është mënyra e të menduarit që kërkon identifikim e këtyre të vërtetave dhe besimeve si stereotipet dhe paragjykimet. Të menduarit kritik është një proces i cili kërkon rimendim mbi supozimet për të krijuar perspektiva, përkufizime dhe kuptime të reja.

Përmes të menduarit kritik ne kuptojmë që ekzistojnë qasje të ndryshme për të krijuar supozime dhe argumente, si dhe konceptojmë që kuptime e ndryshme mund t’i jepen ngjarjeve, çështjeve, shënimeve dhe informacioneve të njëjta.

Siç thekson John Dewey, filozof amerikan dhe reformist arsimor, ky proces na dërgon tek mendimi reflektiv ku “qëllimisht kërkohet baza për besim dhe analizohet përshtatshmëria  për të mbështetur këtë besim. Me të vërtet ka vlerë edukative …” (How We Think, 1910: 2)

1.3.1 Word Link, loja e shoqërimit të fjalëve.

Këtë lojë mund të luani vetëm ose në grup. Nëse jeni në një grup të madh, 8 apo më shumë persona, mund të ndani grupin në dy nëngrupe. Si alternativë, së pari mund të punoni në grup me fjalën e parë, pastaj të dytën apo mund të bëni ushtrimin vetëm.

Grupi mediatik: fillo duke shtuar fjalët që ndërlidhen me fjalën “media”. Për shembull, personi i parë thotë “TV”, tjetri përsërit këtë fjalë dhe shton edhe një tjetër psh lajme e kështu me radhë. Për të vazhduar tutje pesë sekonda për secilën fjalë. Shih sa fjalë mund të thotë secili grup. Gjatë kësaj kohë shëno fjalët e propozuara në një whiteboard.

Grupi i të menduarit: fillo duke shtuar fjalët që ndërlidhen me fjalën “të menduarit”. Për shembull, personi i parë thotë: “mendje”, tjetri përsërit këtë fjalë dhe shton edhe një tjetër, psh truri dhe kështu me radhë. Për të vazhduar tutje pesë sekonda për secilën fjalë. Shih sa fjalë mund të fitoj secili grup. Gjatë kësaj kohe trajneri shënon fjalët në whiteboard apo tabelë.

Bazuar në fjalët, secili grup krijon përkufizim për “media” dhe për “të menduarit”.

Pastaj grupi diskuton nëse këto përkufizime janë të njëjta apo dallojnë nga ajo se çfarë kanë menduar për të dyja. Nga dallojnë dhe cfarë kanë të ngjashme?

Për të përmbyllur diskutimin, mund të shfrytëzoni tabelën në vijim me shembuj dhe të shtoni fjalë të tjera.

Media

Të menduarit

Ushtrimi me ndërlidhjen e fjalëve ishte për të krijuar përkufizimet bazuar në mendimet ekzistuese që kemi, p.sh. kur themi “forcë”, fjala që na vjen në mendje është “burrë”, apo kur themi “vërtetësi”, mendojmë “shkenca”.

Në këtë pjesë do të shikojmë se si krijohen kategoritë. Mund të ushtroni duke shikuar nocionet e veçanta (fjala, koncepti) dhe të zbuloni se nga vjen kuptimi i tyre.

Këto ushtrime janë shembuj se si të menduarit kritik të dërgon tek identifikimi i të vërtetave dhe stereotipeve të zakonshme tek procesi i rimendimit të tyre.

Dy kategoritë do të jenë:

1. Gjinia,
2. Shkenca, besimet dhe të vërtetat

Individualisht ju mund të identifikoni edhe grupe tjera dhe të bëni ushtrimin e njëjtë edhe me ato.

1.4.1 Gjinia

Mund ta bëni këtë ushtrim vetëm apo në grup. Nëse jeni një grup i madh, 6 persona apo më shumë, mund të ndaheni në dy nëngrupe. Si alternativë, së pari ushtroni me fjalën e parë e pastaj tjetrën, apo mund të ushtroni vetëm.

Pjesëmarrësit thonë se çfarë iu vjen ndërmend kur të dëgjojnë fjalën “mashkull”, dhe çfarë kur të dëgjojnë fjalën “femër”. Një person plotëson kolonat (shih tabelën më poshtë) me përgjigjet e pjesëmarrësve.

Gjithashtu ju mund të zgjidhni një person që të veproj si moderator. Moderatori shpjegon rregullat, mban shënime dhe ndihmon pjesëmarrësit për të bërë krahasime dhe diskutime. Ai do të jetë përgjegjës edhe për t’u siguruar që të gjithë pjesëmarrësit kanë mundësi të flasin dhe të koordinoj pjesëmarrjen e barabartë të të gjithëve.

Moderatori kërkon që pjesëmarrësit të ofrojnë shembuj për të ilustruar se si fjalët e ndryshme që iu vijnë ndërmend përshtaten në njërën apo tjetrën kategori.

Pse do të thonitt që këto fjalë i takojnë kësaj apo tjetrës kategori?

A mund të mendoni për ndonjë shembull kur nuk është kështu?

A është e mundur të ndërrohen vendet (fjalët që janë tek kategoria “mashkull” të shënohen tek kategoria “femër” dhe e kundërta)?

Si do të diskutoni vërtetësinë e këtij ndërrimi?

1.4.2 Shkenca, e vërteta, besimi

Mund të bëni këtë ushtrim vetëm apo në grup. Nëse jeni një grup i madh, 6 persona apo më shumë, mund të ndaheni në dy grupe. Si alternativë, së pari ushtroni me fjalën e parë e pastaj tjetrën apo mund të ushtroni vetëm.

Pjesëmarrësit thonë se çfarë iu vjen ndërmend kur të dëgjojnë fjalët ‘besim’, ‘shkencë’ dhe ‘e vërteta’. Një person plotëson kolonat (shih tabelën poshtë) me përgjigjet e pjesëmarrësve. Mund të thoni gjitha përshkrimet që iu bien në mend.

Gjithashtu mund të zgjidhni një person të veprojë si moderator. Moderatori shpjegon rregullat, mban shënime dhe ndihmon pjesëmarrësit për të bërë krahasime dhe diskutime. Ai është përgjegjës edhe për të siguruar që të gjithë pjesëmarrësit kanë mundësi të flasin dhe t’i japin fjalën pjesëmarrësve dhe të koordinoj pjesëmarrjen e barabartë të të gjithëve.

Pastaj në grup mund të diskutoni dallimet dhe ngjashmëritë ndërmjet tre fjalëve.

• Nga dallojnë?
• Nga ngjasojnë?

Disa sugjerime të përkufizimeve janë më poshtë.

Shkenca: aktiviteti intelektual dhe praktik që thekson studimin sistematik dhe sjelljen fizike apo natyrore të botës përmes vështrimit dhe eksperimentimit.

Besimi: pranim, besim, siguri që një fjali apo diçka është e vërtetë apo reale.

E vërteta: një fakt apo besim që pranohet si i vërtetë.

Një shembull për të analizuar është dallimi i shpjegimit – ndërmjet teorisë se kreacionizmit dhe teorisë së shpërthimit të madh – në lidhje me krijimin e universit dhe jetës në tokë.

•  A janë bazuar këto teori në njohuri shkencore apo besime?
• Si arrijnë ato tek e vërteta? Si argumentojnë ato të vërtetën?

Teoria Big Bang– thekson që universi ka kaluar në një proces kataklizmik dhe bazohet në zgjerimin shkencor të universit, rrezatimit të sfondit kozmik, llojllojshmërisë së elementeve dhe ligjeve të fizikës.

Kreacionizmi – thekson që Universi është krijuar përmes ndërhyrjes hyjnore.

Do të jepen dy artikuj për të ushtruar lexim kritik të cilët do t’i lexoni dhe reflektoni duke u bazuar në disa pyetje.

“As Albania Reckons With Its Communist Past, Critics Say It’s Too Late” https://www.nytimes.com/2017/02/26/world/europe/as-albania-reckons-with-its-communist-past-critics-say-its-too-late.html

”The children trapped by Albania’s blood feuds” https://www.bbc.com/news/world-europe-41901300 

Gjatë leximit mbani shënime për pyetjet në vijim:

• Kush janë njerëzit në tregim dhe si janë përshkruar?
• Cilat janë ngjarjet në tregim dhe si janë renditur?
• Burimet e artikullit (njerëzit e intervistuar, personi apo publikimi që ofron informacionet)
• Dëshmitë e ofruara (informacionet, datat, faktet)
• Pozicionet e ndryshme të cilat janë shpjeguar (çfarë thonë burimet dhe dëshmitë e ndryshme)

Një pjesë shumë e rëndësishme Critical Media Literacy është të mësoni si të identifikoni dhe kuptoni arsyet, dëshmitë, pyetjet, këndvështrimet asi dhe perspektivat në një tekst apo material të dhënë. Pyetjet e mëposhtme mund t’iu ndihmojnë të identifikoni secilën prej këtyre. Ju mund t’i përgjigjeni pyetjeve individualisht ose në grup.

Pasi pjesëmarrësit të kenë bërë leximin e tyre të pavarur, traineri do t’i angazhojë ata që të zbërthejnë shembullin. Në mënyrë të veçantë pjesëmarrësve u kërkohet të punojnë në grupe dhe të diskutojnë arsyetimin, provat, pyetjet, këndvështrimet dhe perspektivat.

• Traineri do të ndajë pjesëmarrësit në dy grupe dhe do të shpërndajë lapustila, sticky notes dhe tre fletë për secilin grup.
• Grupeve u jepet manuali 5, e cila përfshin tre grupe pyetjesh.
• Secilit grup i kërkohet t’u përgjigjet pyetjeve në Grupin 1 duke iu referuar shënimeve të tyre individuale. Traineri lëviz nëpër dhomë dhe ofron çdo ndihmë të nevojshme. Secili grup shënon përgjigjet e tij në plumb dhe duke përdorur furnizimet e ofruara. Grupet u lihen 15 minuta kohë për të diskutuar mes tyre.

Përgjigjuni pyetjeve më poshtë duke iu referuar shënimeve që keni mbajtur duke  lexuar artikullin. Listo përgjigjet. Keni 15 minuta për të diskutuar nëse jeni në grup. Pastaj mund t’i krahasoni përgjigjet.

Për Grupin 2 të pyetjeve imagjinoni një person i cili ju pyet në lidhje me përgjigjet që ke dhënë për pyetjet nga Grupi 1. Për shembull, pyetja e parë: “si arrite tek ky konkluzion…?” Duhet të identifikoni informacionet në artikull që mbështesin konkluzionet tuaja.

1.5.1 Ushtrime simulimi

Pas leximit të artikullit nga ushtrimi për leximin kritik (I.5), mund të angazhoheni në ushtrimin e simulimit. Këtë ushtrim mund ta bëni dhe me ndonjë artikull tjetër sipas dëshirës.

Ndajuni në tre grupe (simulimin mund të bëni dhe me tre persona).

Secili grup/person do të punojë për të përgatitur pjesën e tij për të prezantuar njërin nga personazhet në artikull. Keni 20 minuta për t’u përgatitur.

Secili grup cakton një pjesëtar për të paraqitur prezantimin e tyre. Pjesëtarët kanë 10 minuta për prezantim. Pasi analizohet artikulli caktohen personazhet dhe ndahen grupet pë të prezantuar.

Për përmbajtjen e prezantimeve të grupeve:

Për prezantimin e tyre (argumentet e qëndrimeve), grupet duhet t’i referohen informacioneve specifike, dëshmive dhe tregimeve të dhëna në artikull. Pra ata duhet të prezantojnë qëndrimin e tyre duke u bazuar në tregimin e artikullit.

Në artikull identifiko dhe prezanto personat/përfaqësuesit e secilit burim që japin deklaratat.

Në artikull identifiko dhe prezanto deklaratat e secilit burim.

Në artikull identifiko kërkesat, argumentet dhe informacionet e dhëna nga secili burim. Prezanto këto kërkesa, argumente dhe informacione.

Shkruai këto deklarata dhe përmblidhi në fjali të shkurta.

Përfundo prezantimin duke u mbështetur në përgjigjet nga pyetjet e Grupeve 1-3.

1.6  Kush thotë çfarë: Plagjiatura në epokën dixhitale

Përkufizim: Plagjiatura në botën e informacionit të pakufizuar që vjen nga burime të shumta është përkufizimi i përdorimit të materialit me burim të pasaktë. Pavarësisht nëse është apo jo i qëllimshëm, plagjiatura është mosdhënie e së drejtës autorit për idetë, fjalët ose konceptet që merrni nga çdo lloj burimi, përfshirë punën tuaj të paraqitur më parë.

Ka të bëjë me përdorimin e saktë të materialit i cili shërben si burim dhe referencat e këtij materiali. 

Plagjiatura konsiderohet:

• Mosgjetja e ideve të reja mbi temën e artikullit tuaj;
• Duke e konsideruar punën e tjetrit si punën tuaj;
• Moscitimi i artikullit të përdorur për mbështetjen e mendimeve tuaja në punë;
• Mospërdorimi i thonjëzave tek citimet;
• Dhënia e informacionit të pasaktë për burimin e citimeve;
• Kopjimi i fjalëve, ideve nga dikush tjetër pa dhënë të drejtën e autorit, qoftë një produkt, video, imazh, artikull, shërbim, fushatë, histori, lajme, muzikë, etj.
• Pavarësisht nëse është nga një ditar, një mik, një film, një libër apo leksion, çdo informacion i marrë nga një burim duhet të referohet siç duhet në mënyrë që të mos llogaritet si plagjiaturë.

Trainerët shpjegojnë se si krijues / autorë, pjesëmarrësit pritet të pranojnë çdo material ose ide që nuk është e tyre dhe që është përdorur në çfarëdo mënyre, siç janë citimi, parafrazimi ose përmbledhja.

Termi “materiale” nënkupton produkte të shkruara, të folura ose elektronike dhe mund të përfshijnë: Tekst, Vizual, Audio, Grafik, Artistik, Leksione, Intervista, Biseda, Letra, Transmetime, Harta.

• Trainerët rikujtojnë rëndësinë e pranimit të përdorimit të informacionit nga burime të ndryshme në kërkimin e tyre dhe shpërndajnë kopjet e metodave më të rëndësishme për përdorimin e materialit burimor (Manuali 7).

• Më pas shpjegohet se plagjiatura mund të konsiderohet në situata të shumta: kur ideve ose fjalëve u mungon referenca e duhur, mosvendosja ose vendosja e thonjëzave për fjalët e përdorura nga një burim, ose falsifikimi ose shpikja e informacionit tuaj. 

Ekzistojnë tre metodat më të rëndësishme për përdorimin e materialit burim që duhen shënuar:

1.6.1 Të kuptosh plagjiaturën

Traineri cakton pjesëmarrësit të plotësojnë individualisht ushtrimin vijues. Ushtrimi synon të vërë në zbatim aftësitë e pjesëmarrësve, të kuptojë plagjiaturën dhe të mësojë mënyrat e duhura se si të përdorin informacionin kur krijojnë tekste të shkruara / video. Shembujt do t’i jepen cdo  pjesëmarrësi. Traineri u kërkon pjesëmarrësve të mbajnë shënime në blloqet e tyre gjatë gjithë ushtrimit.

Traineri hap një diskutim mbi mendimet dhe përgjigjet e pjesëmarrësve mbi ushtrimin.

Pas përfundimit të ushtrimit, bëhet një përmbledhje të të gjitha ushtrimeve të përfunduara në të gjithë modulin.